Blijkens de  resultaten van  het  onderzoeksbureau IFOP zou  80 procent van  de Fransen  in minstens één  samenzweringstheorie geloven. Zo denkt 55  procent van de Fransen dat hun regering samenspant met de farmaceutische industrie om de gevaren van vaccins te verzwijgen. Niet minder dan 16 procent is ervan overtuigd dat de maanlandingen nooit hebben plaatsgevonden. En de helft van  de jongeren in “kansarme” wijken gelooft dat  de CIA de aanslag op Charlie Hebdo (een Frans satirisch weekblad) heeft georganiseerd.

Samenzweringstheorieën zijn niet nieuw. Toen de Romeinse generaal Aetius in 451 de Hunnen van Attila overwon  in de Slag bij de Catalaunische Velden, kon een  deel van het verslagen leger achteraf toch uit de Romeinse omsingeling ontsnappen.

De 7e-eeuwse historicus  Fredegar  dacht er het zijne van. Volgens hem  liet Aetius de Hunnen bewust ontsnappen om het machtsevenwicht  tegenover zijn eigen  Visigotische bondgenoten in stand  te houden. En hij zou ook nog eens 10.000  goudstukken van Attila hebben gekregen.

Bedolven onder informatie

Indien  Fredegar  vandaag  zou  leven,  zou hij de webstek “Aetius-truth.com” vol schrijven en daarop ook een  paar bladzijden  wijden  aan  de wereldheerschappij van de Illu- minati, het besproeien van de bevolking met giftige stoffen via “chemtrails” en de moord op prinses  Diana in opdracht van de  Britse monarchie.  Ik wil niet  lacherig  doen over alle samenzweringstheorieën, maar  de ernstigere vormen, zoals over 9/11, gaan vaak samen met  klinkklare onzin, zoals de bewering van David Icke dat de aarde heimelijk wordt overgenomen door buitenaardse reptielen.

Het internet  is een belangrijke factor in de populariteit van samenzweringstheorieën. Men zou nochtans het  omgekeerde mogen verwachten: de massa aan direct beschikbare informatie  biedt  ongekende mogelijkheden om alle ongewone beweringen  te controleren op hun juistheid. Toen Global Research  (één van de bekendste verspreiders van complottheorieën) in 2015  het bericht lanceerde dat Turkije de Bosporus had afgesloten voor Russische  schepen,  kon  je via de  scheepvaartwebstek Marine Traffic Russische tankers door de Dardanellen zien varen.

Maar zo werkt het niet. Net de overvloed van informatie op het internet brengt  ons ertoe selectief te zijn met wat we nog willen lezen. Berichten die onze bestaande opvattingen ondersteunen, krijgen daarbij  systematisch de voorkeur, een neiging die wordt verstrekt door de algoritmes  van sociale media zoals Facebook.

Wie gelooft in complottheorieën kan zich gemakkelijk omringen met  eenzijdige  informatiebronnen én gelijkgezinde  vrienden.  Er is nauwelijks  een  bizarre mening  waarvoor je niet ergens  op internet  bevestiging vindt.

Sheeple

Veel van de aantrekkingskracht van samenzweringstheorieën berust op een drang naar zingeving. In een  complexe en chaotische wereld  helpen allesomvattende  visies over complotten vanwege de CIA, de wapenfabrikanten,  de rozenkruisers,  de loge, de Joden of Opus Dei ons om belangrijke politieke gebeurtenissen in een breder  kader te plaatsen. Dat een  gestoorde eenling president Kennedy kan vermoorden, of een stel Arabieren na een amateuristische vliegopleiding 3.000 mensen kunnen doden in het financiële hart van de machtigste staat van deze planeet, komt ons onlogisch voor. Dus gaan we op zoek naar diepere, verborgen  redenen.

Bovendien, wie zich inlaat met samenzweringstheorieën  krijgt de  vleiende  indruk  te behoren tot een  exclusieve  club van “meerweters”.  Eens je overtuigd  bent  dat geheime machten achter de schermen aan alle touwtjes trekken,  lijken alle mensen die dit niet zouden snappen op  een  bende naïevelingen. “Sheeple” (een samentrekking van sheep en people) is een veel voorkomende beschrijving voor het “schapenvolk” dat geen  idee heeft dat het wordt geleid en uitgebuit door onbekende krachten.

Erosie van het gezag

Het huidige, gunstige klimaat voor de verspreiding van complottheorieën is niet enkel het gevolg van het internet. Er heerst ook een ongekende gezagscrisis bij een  aantal  traditionele  bronnen van autoriteit.  Kranten en televisiezenders hebben te lang hun nieuwsinhoud laten vervormen  door van ideologische overwegingen en politieke correctheid. Dat heeft hun geloofwaardigheid ondermijnd en zorgt ervoor dat hun weer- werk tegen  populaire samenzweringstheorieën weinig effect heeft.

Ook het gezag van politici is compleet geërodeerd. Hun beweringen van het tegendeel  betekenen voor complotdenkers  geen ontkrachting van hun  theorieën, eerder  een bevestiging  van de waarheden die moedwillig verborgen worden ten voordele van hogere belangen.

De ideologische  afstand  tussen het  volk aan de ene kant en de pers en de politiek aan de andere kant, zorgt ervoor dat samenzweringstheorieën, een  traditionele bezigheid van links, nu ook steeds meer  in het rechtse kamp voorkomen. De eerste  complottheorie die een massale aanhang kreeg, vooral ter linkerzijde, was het idee dat de moord  op Kennedy het werk was van geheime krachten (de CIA, om precies te zijn).

Veel  mensen geloven  dat  de  film “JFK” van Oliver Stone  meer  waarheid  bevat  dan het officiële rapport van de Warren Commission. Vandaag zijn degenen die denken dat MH17 eigenlijk werd neergehaald door de Oekraïners, of die  het  gebruik  van  chemi- sche  wapens door  Assad  afdoen  als opgezet  spel,  eerder ter  rechterzijde  te  vinden.

Complotdenkers van links en rechts  vinden elkaar  steeds vaker aan  de  randen van het politieke debat.

Hermetisch  gesloten

Uit ervaring  weet  ik dat  het  niet  gemakkelijk is om een debat te beginnen met iemand die in een samenzweringstheorie gelooft. Eén de belangrijkste verdedigingsmechanismen van het complotdenken is een hermetisch gesloten denkkader. Wanneer je bijvoorbeeld verwijst naar een krantenartikel zullen ze dat afdoen als deel van het complot: wat verschijnt in de “msm” (mainstream media) is verdacht  en eerder  een  bijkomende aanwijzing dat  de  theorie  over  verborgen krach- ten klopt.

Duidelijk aantoonbare gebeurtenissen (zoals de islamitisch geïnspireerde moordpartij op de redactie van Charlie Hebdo) worden  afgedaan als “begaan onder valse vlag” (door  anderen uitgevoerd  om islamieten de schuld te kunnen geven). De doorgewinterde samenzweringsgelovige beschikt zo over een uitgebreid instrumentarium om elk argument te ontkrachten, elk feit te betwisten en de betekenis van zeer moeilijk te betwisten feiten  om  te keren  en  te kaderen ten gerieve van de eigen visie.

Betekent dit dan  (met inachtneming van alle overwegingen  die verklaren   hoe   het   politieke  complotdenken tot stand  komt en kan overleven), dat samenzweringstheorieën altijd compleet onjuist zijn? Uiteraard niet. Ik merk trouwens dat deze ideeën soms  leven bij mensen die ik zeer hoog  inschat  en een politieke overtuiging koesteren die nauw  bij mijn eigen opvattingen aanleunt.

Niettemin  ga ik in deel 2  de  redenen  geven  waarom ik meen dat  het  zelden een  goed  idee is om in grote complotten te geloven.

Jurgen Ceder is ‘n Belgiese politikus, juris en lid van sy plaaslike Marnixring-tak. Die artikel is verskaf deur Jan Verleysen, voorsitter van die Marnixring.